Ogrody Zuiho-in

Data publikacji: 1992

Ogrody Zuiho-in

Wiesław Rządek¹⁾

Towarzystwo Polsko-Japońskie Oddział Wielkopolski¹⁾

Kioto pośród miast japońskich jest tym w którym historia najsilniej splata się z teraźniejszością. Szczególna aura minionego czasu natychmiast otacza przechodnia niebacznie wymykającego się poza wąskie, nowoczesne centrum dawnej stolicy. Dzieła dawnych epok w odczuwalny sposób kształtują atmosferę miasta, gasząc pozorny splendor nowoczesnej architektury i jej wysokościowców z betonu, stali i szkła. Odmiennie niż w Tokio, gdzie obszerny kompleks pałaców i ogrodów cesarskich ginie w cieniu banków i biurowców Marunouchi, w Kioto nawet najmniejsze, ukryte w zaułkach świątynie i kaplice dominują nad swym otoczeniem, tworząc niepowtarzalny charakter miejsca. Nie wychodząc poza granice miasta i oglądając zabytki klasy zerowej, można prześledzić historię japońskiego buddyzmu, a zwłaszcza popularnej w dwudziestym stuleciu doktryny zen. Odwiedzający Kioto napotykają jednak na specyficzną trudność jaką jest obezwładniająca ilość miejsc godnych obejrzenia i polecanych przez najrozmaitsze źródła. Znalezienie właściwej perspektywy odbioru wydaje się w tej sytuacji zasadniczym problemem. Nieszczęsny widz, zniewolony tekstem popularnego przewodnika, przebiegając w pośpiechu drogę od położonej w pobliżu dworca świątyni Higashi Hongan, do kamiennego ogrodu świątyni Ryoan na północnych obrzeżach Kioto, nie tylko pomija obiekty równie interesujące, choć mniej okazałe, ale także nie ma szans bliższego spojrzenia na miejsca w których się znalazł. Dzieje się tak zwłaszcza w takich obiektach jak Daitoku-ji, gdzie wśród potężnych konstrukcji głównej świątyni ginie pojedynczy, niewielki klasztor, jakim jest na przykład Zuiho-in.

W 1319 roku duchowny buddyjski Shuho Myocho rozpoczął wznoszenie pierwszego budynku świątyni Daitoku, dając w ten sposób początek jednemu z najciekawszych zespołów świątynnych Kioto. Daitoku-ji, położona w dzielnicy Murasakino, w północnej części miasta, przylega od strony południowej do ruchliwej ulicy Kitaoji, od zachodu sąsiadując z dzielnicową szkołą średnią Murasakino High School. Kompleks Daitoku-ji mieści obecnie kwaterę główną jednej z wiodących szkół zen - Rinzai. W skład zespołu, oprócz zasadniczej grupy obiektów tworzących właściwą świątynię Daitoku, wchodzą dwadzieścia dwa mniejsze klasztory (jap. in.), związane strukturalnie z Daitoku-ji, jednak funkcjonujące samodzielnie i zazwyczaj otoczone własnymi murami. Jednym z nich jest Zuiho-in, którego brama otwiera się bezpośrednio na wschodnie wejście do kompleksu świątynnego.

Kroniki klasztorne stwierdzają, że Zuiho-in wzniesiony został w roku 1546, dzięki fundacji szlachetnego Sōrina Ōtomo. Sōrin to buddyjskie imię daimyō Yoshishige Ōtomo rządzącego w XVI wieku znaczną częścią Kyūshū, zaś szczodra fundacja wiązała się z jego gorliwym oddaniem buddyzmowi. W roku 1578 Ōtomo został nawrócony na wiarę chrześcijańską i ochrzczony przez jezuickiego zakonnika, otrzymując imię Francisco. Niezależnie od duchowych przyczyn nawrócenia, duże znaczenie musiały mieć warunki polityczne. W okresie ustawicznych wojen wielu daimyō przyjmowało szaty buddyjskie, by zyskać polityczne i moralne wsparcie klasztorów. Nowym czynnikiem stało się przybycie statków portugalskich w 1546 roku. Portugalczycy przywieźli broń palną, która niezwykle szybko rozprzestrzeniła się po całym kraju. Yoshishige Ōtomo należał do grupy nielicznych daimyō otwierających swe porty dla zagranicznych kupców, naturalnie za odpowiednią opłatą. W roku 1548 na Kyūshū przybył Franciszek Ksawery wraz z grupą zakonników, by propagować wiarę katolicką. Ojcowie Jezuici i południowi daimyō stali się wkrótce naturalnymi sojusznikami w dążeniu do opanowania możliwie największego terytorium oraz w oporze stawianym centralistycznej polityce Nobunagi, Hideyoshiego i Tokugawy. Dla lokalnych panów feudalnych nowa religia miała stać się pomocą w konsolidacji sił, dla misjonarzy korzyści wynikające z przywileju swobodnego krzewienia wiary były oczywiste, Ōtomo, formalnie przekazując tytuł synowi i stając się chrześcijaninem jeszcze żarliwszym, niż przedtem buddystą, zdecydował się na zaproszenie do swego dominium Franciszka Ksawerego i zezwolił na prowadzenie ewangelizacji. Prowincja rządzona przez Ōtomo wkrótce wzbogaciła się o szereg kościołów, szpital, ochronkę, a nawet seminarium duchowne. Wszyscy członkowie rodu, z wyjątkiem pierwszej żony władcy, przyjęli chrześcijaństwo. Prowadzonym przez siebie lokalnym wojnom nadał Ōtomo miano krucjat, a korzystając z europejskiej broni palnej osiągnął w nich znaczne sukcesy. Podczas swych krucjat bezwzględnie niszczył szkoły, świątynie i klasztory buddyjskie, zwykle zabijając mniszki i mnichów. W roku 1582 Yoshishige Ōtomo wraz z innym chrześcijańskim daimyō Arimą Harunobu wysłali poselstwo do Watykanu, przez Makau, Przylądek Dobrej Nadziei i Lizbonę. Rok ten był w Japonii okresem triumfów chrześcijaństwa, czego dowodzi raport wizytatora misji, ojca Aleksandra Valegnani , podający liczbę dwustu kościołowi stu pięćdziesięciu tysięcy nawróconych. Posłowie wrócili w roku 1590, rok po śmierci Ōtomo. Nieco wcześniej, bo w roku 1987 Toyotomi Hideyoshi zakazał wyznawania wiary chrześcijańskiej i zaatakował Kyūshū trzystutysięczną armią.

Ōtomo odrzucił buddyzm, jednak zgodnie z doktryną zen, nie może być oceniany na podstawie swego postępowania, toteż w Zuiho-in od dnia jego śmierci recytuje się sutrę za zmarłych w intencji chrześcijańskiego władcy. Dwa, z trzech ogrodów tego klasztoru poświęcone są Ōtomo.

Pierwszym z ogrodów Zuiho-in jest Ogród Krzyża, zajmujący południową część założenia. Nazwa pochodzi od układu skał, które oglądane od strony południowo-wschodniej wyznaczają schematyczny zarys krzyża łacińskiego. Większą część powierzchni ogrodu pokrywa biały żwir symbolizujący ocean. Fale oceanu zaznaczono równo wygrabionymi liniami. Od strony głównego budynku w biel żwiru włamuje się nieregularny pas pofałdowanej ziemi, porośniętej mchem, sugerujący ląd. Zgodnie z popularną interpretacją symboliki ogrodów kamiennych, skały wyrastające ze żwiru przedstawiają wyspy na oceanie. Wpisanie skał w plan krzyża oznacza, iż chodzi tu o symboliczne wyobrażenie Krzyża Świętego, panującego nad Ziemią i Morzem. Proponowana interpretacja odwołuje się więc do podstawowej idei misji chrześcijańskich. Możliwe jest jednak także bardziej materialne odczytywanie znaczenia kompozycji, jako symbolicznego wyobrażenia chrześcijaństwa wychodzącego z morza. Związek między misjonarzami a portugalskimi statkami był dla twórcy ogrodu w pewien sposób naturalny, a tak praktyczna interpretacja jest bliska pragmatycznym elementom w filozofii zen.

Drugi z ogrodów poświęconych Ōtomo to Ogród Góry Błogości, w języku japońskim Zuiho-tei, od którego wziął nazwę cały klasztor. Leksykalnie nazwa ta jest związana ze słowem sōrin, buddyjskim imieniem Ōtomo. Podobnie jak w Ogrodzie Krzyża większą część powierzchni zajmuje równo zagrabiony piasek , symbolizujący ocean. We wschodniej części ogrodu grupa skał i mchu wraz z przystrzyżonymi koliście krzewami tworzy tytułową górę. W pewnej odległości od niej ustawiono pojedynczą skałę, symbolizującą wyspę na oceanie. Motyw wysp na oceanie lub, w pełnej wersji, rzeki spływającej z gór i wpadającej do oceanu z wyobrażonymi wyspami i statkiem, jest jednym z najczęściej spotykanych przekazów w programach ikonograficznych ogrodów zen i zazwyczaj interpretuje się go jako umowne przedstawienie relacji życia ludzkiego i ścieżki Buddy. W wypadku Zuiho-tei połączono go z buddyjskim motywem „Góry błogości”, przez co całość kompozycji symbolizuje spokojny i niewzruszony umysł bodhisattwy, pogrążony w bezuczuciowości i trwający pośród potężnych fal samsary (Narodzin – i – Śmierci). Należy zwrócić uwagę na wykorzystanie wywodzącej się z ogrodów chińskich techniki łączenia skały i przystrzyżonych krzewów, w połączeniu z elementem japońskim jakim jest pole wygrabionego żwiru. Układ „fal” wyraźnie akcentuje rolę „góry” , co wraz z odwołaniem się do elementów konstrukcyjnych ogrodu chińskiego wskazuje symbolicznie na chiński rodowód japońskiego buddyzmu zen. W sensie intencyjnym ogród ten stanowi przypomnienie buddyjskiego okresu w życiu Ōtomo, może także, zgodnie z doktryną Shinrana, wyrażać nadzieję, że Ōtomo mimo odsunięcia się od buddyzmu dostąpi jakiejś formy zbawienia.

Ostatnim z ogrodów Zuiho-in jest ogród Pokoju Ceremonii Herbacianej, tworzący zewnętrzną oprawę ceremonii herbacianej, odbywanej w przeznaczonym wyłącznie do tego celu pomieszczeniu w budynku klasztornym. Ogród ten różni się nieco od typowego ogrodu ceremonii herbacianej. Jego powierzchnia pokryta jest rodzajem posadzki złożonej z płaskich płyt kamiennych o nieregularnym kształcie, spojonych cementem. Wyodrębniono z nich ścieżkę kamienną tobi ishi, ułożoną z większych kamieni o szorstkiej powierzchni, wystających ponad poziom kamiennej posadzki . Centralny akcent ogrodu tworzy kamienna miednica tsukubai, stanowiąca niezbędny element ceremonii herbacianej. W przeciwieństwie do pozostałych ogrodów, Ogród Pokoju Ceremonii Herbacianej narzuca wrażenie suchej funkcjonalności, wręcz agresywnej przez swą otwartość.

Zespół ogrodów Zuiho-in rozpatrywany jako całość jest wyraźnie podporządkowany programowi symbolicznego przedstawienia życia i postaci fundatora klasztoru. Ogród Krzyża i Ogród Góry Błogości stanowią bezpośrednią realizację tego programu. Ogród Pokoju Ceremonii Herbacianej, dołączony ze względów funkcjonalnych, poprzez oszczędne stosowanie środków formalnych, został podporządkowany ogrodom „mówiącym”, nie pozwalając obserwatorowi na rozproszenie uwagi. Podporządkowanie to zostaje jednak zawieszone w momencie dokonywania ceremonii herbacianej, kiedy to pozostałe dwa ogrody nie są widoczne dla uczestników ceremonii, a skromny kształt widocznego ogrodu sprzyja skupieniu.

Podsumowując te rozważania warto zwrócić uwagę na tak wyraźne i stanowcze podporządkowanie ogrodów kamiennych precyzyjnie nakreślonym treściom programów ikonograficznych. Poza uniwersalną tematyką buddyjską ogrody takie mogą, jak w Zuiho-in, stanowić czytelne aluzje do postaci i wydarzeń historycznych. Tekst uniwersalny i tekst doczesny są wówczas harmonijnie połączone, zaś pozorna neutralność treści jest w istocie subtelnym tej treści ukryciem. Co więcej zaznaczane we wszystkich przewodnikach i najczęściej odwiedzane zabytki, nie muszą być jedynymi źródłami informacji o epoce którą reprezentują.