Haiku

Data publikacji: 1995

Haiku

Praca Zbiorowa¹⁾

Towarzystwo Polsko-Japońskie, Oddział Wielkopolski¹⁾

Mówiąc o haiku wyobrażamy sobie krótkowiersz zawarty w 17 sylabach. Charakterystyczny jego rytm 5-7-5 sylab pozwolił na podzielenie strofy haiku na trzy wersy. "W poezji haiku podmiotem poezji jest otaczająca poetę rzeczywistość: przyroda, rzeczy i sprawy, i raczej nie ich wierny opis lecz duch zjawisk, najgłębsza istota ukryta w drobiazgach, ulotnym wrażeniu. W haiku poeta podkreśla swą szczególną więź z przyrodą, która jest wiernym towarzyszem jego wędrówek, wyznacza porami roku rytm jego życia." (Haiku nr 4 - Aria-Haiku W-wa 1995 oraz "Haika antologio" - L'omnibuso - Kioto 1981) Przyroda pobudza odczucia poety, dlatego tworząc haiku określa on, w której porze roku opisywane jest zjawisko lub wydarzenie. Słowo lub wyrażenie określające porę roku nazywa się po japońsku kigo. Istnieje mnóstwo kigo dla każdej z pór roku, a wymyślanie nowych należy do jednej z najbardziej fascynujących zabaw w haiku. Nie tylko sylabizm, składnia i kigo określają haiku, niezwykle ważnymi elementami są, charakterystyczne dla tej części świata, odczucia i pojęcia: sabi - piękno samotności, wabi - piękno niedokończenia, yugen - ukryte piękno ducha, mushin - spokój ducha i woli, satori - nagłe zrozumienie, olśnienie. Poeta zawieszając głos w niedopowiedzeniu, nagle ucinając wypowiedź w najmniej spodziewanym miejscu (kireji), daje chwilę czasu na wyobrażenie opisywanego zjawiska, zaprasza jakby do współtworzenia wiersza, poszukiwania jego ukrytego sensu. Historia nazwy haiku nie jest tak stara jak samo haiku. Przypuszcza się, że stworzył ją Masaoka Shiki (1867-1902), przedtem taki rodzaj wiersza nazywał się hokku, co znaczy początkowy lub wyjściowy wiersz. Haiku pochodzi od wiersza renga, który w formie podobny jest do uta (5-7-5-7-7 sylab). Unikalność renga polega na tym, że nie jedna, lecz kilka osób, dopowiadając kolejną linię, łańcuchowo tworzyło wiersz. Renga znalazła wielbicieli wśród prostego ludu, gdzie - jak można przypuszczać - tworzono wiersze przy okazji różnych zgromadzeń i spotkań. Należy tylko żałować, że z braku umiejętności rejestracji nie zachowały się one do dzisiaj. Uta natomiast była ulubioną formą poetycką arystokracji i przykładów tego znajdziemy dużo w takich pomnikach literatury japońskiej jak "Kojiki - Księga Dawnych Wydarzeń" lub "Genji - monogatari", gdzie osoby szlachetnie urodzone tworząc wiersze prowadzą konwersację lub korespondencję. I zarówno mężczyźni jak i kobiety byli w tej sztuce ćwiczeni od dzieciństwa, a zatem biegli. Z czasem podczas takiego wierszowania zaczęto uważać pierwsze trzy wersy za najważniejsze, co spowodowało, że haiku wyodrębniło się jako samodzielna forma poetycka. Gdy mówi się o haikistach, zawsze wymieniane jest nazwisko Matsuo Basho (1644-1694), którego uważa się za twórcę stabilnej bazy haiku. Życie swe spędził na nieustannej migracji czy to na koszt własny, czy finansowanej przez mecenasów, a nawet przez własnych uczniów. Dzięki temu, że miał talent nie tylko poetycki lecz również potrafił wyrażać trafne opinie lub udzielać kompetentnych rad dotyczących haiku, zgromadził wokół siebie niemałą grupę zwolenników i naśladowców, która wkrótce uformowała tzw. szkołę Basho. Przed Basho, oczywiście, również żyli haikiści, wśród których wartym wzmianki jest Nishiyama Shoin. Jest on twórcą szkoły Darin, prosperującej dość długo, lecz uważanej za nieestetyczną i zbyt skłaniającą się ku humorowi. W epoce po Basho wyróżnili się Yosa Buson i Kobayashi Issa. Można powiedzieć, że tych dwoje oprócz Basho było najważniejszymi poetami w tej złotej epoce poezji. Minęło około 100 lat bez większych wydarzeń w świecie poetów, aż scenę ożywił Masaoka Shiki, który tak dogłębnie studiował klasyczne haiku jak nikt przed nim. Stał się wręcz autorytetem w tej dziedzinie, toteż naturalną koleją rzeczy gośćmi jego byli miłośnicy haiku nie tylko bliscy mu wiekiem czy młodsi (np. Natsume Soseki), lecz również o wiele starsi. Po śmierci Shiki nastąpił rozłam w jednolitej dotychczas społeczności poetów. Utworzyło się wiele kierunków, wśród których na uwagę zasługuje grupa nowoczesnych haikistów tworzących w latach 20. a nazwanych S-czwórką (od pierwszych liter ich imion - Shuoshi, Seiho, Seishi, Shujiu). Odrzucali oni tradycyjną koncepcję haiku, polegającą na zainteresowaniu buddyzmem i pustelnictwem. Nawoływali do uwolnienia się od sentymentalizmu, smutku i samotności. Innymi słowy to, co oni uważali za nowoczesne haiku, według ówczesnych jak i obecnych krytyków tego ruchu, było tylko krótką formą poetycką nie mającą z haiku nic wspólnego. Ale zanim japońska armia rozpoczęła inwazję ziem chińskich, moderniści już wyszli z mody i nastała szkoła Hekigodo z uczniami widzącymi piękno w tradycyjnym haiku, a nawet we wzorowanym na Basho stylu życia. Ciekawymi postaciami tej szkoły są Taneda Santoka i Ozaki Hosai, którzy porzucili swe domy i zajęcia, i wyruszyli w drogę, jak niegdyś Basho. Przygnębiająca epoka militaryzmu źle odbiła się też na życiu literackim kraju. Dopiero po drugiej wojnie światowej ożywiły się ruchy kulturalne, a wraz z nimi zaczęło prosperować również haiku w sposób nie znający precedensu. Można wręcz dzisiaj mówić o fenomenie japońskim – „taki mały naród i tylu poetów!”