O kaligrafii

Data publikacji: 1995

O kaligrafii

Marek Gumny¹⁾

Towarzystwo Polsko-Japońskie, Oddział Wielkopolski¹⁾

W Europie słowo „kaligrafia” kojarzy się zazwyczaj ze sztuka starannego pisania. W Japonii i Chinach kaligrafia to cos więcej. Zdobyła ona tutaj status ważnej sztuki.

Język chiński jest zapisywany za pomocą znaków piktograficznych i ideograficznych pisanych pionowo z góry na dól od strony prawej do lewej.

Japończycy przenieśli znaki chińskie do swojego systemu pisania i uzupełnili ten zbiór o nowe symbole fonetyczne „kana”. Do pisania używano papier (jap. kami), a głównym przyborem piśmiennym używanym do dzisiaj był pędzel (jap. fude) i czarny tusz (jap. sumi). Sztuka japońskiej i chińskiej kaligrafii (jap. shodō) jest zasadniczo sztuką pisania japońskich i chińskich znaków za pomocą tych materiałów.

Japońska kaligrafia zaczęła się rozwijać w okresie Asuka (552-646 r. n.e.) i okresie Nara (646-794 r. n.e.), kiedy to Japończycy zaczęli czerpać wzorce z kultury chińskiej. W tym czasie był praktykowany chiński styl pisma „karayo”. W przeciwieństwie do „karayo” styl kaligrafii „wayo” miał już cechy wyraźnie odróżniające japońska kaligrafie od chińskiej. Chiński styl japońskiej kaligrafii opiera się na chińskich znakach „kanji”.

Prawie wszystkie znaki używane w Japonii powstały w Chinach ponad 3000 lat temu. Pierwsze chińskie znaki były prymitywnymi piktografami (shokei-moji) obrazującymi obiekty materialne: słońce i księżyc, góry i rzeki, rośliny i zwierzęta, albo rzeczy z dziedziny ludzkiego życia: domy, narzędzia, naczynia, odzież. Znaki symboliczne (shiji-moji) określały pojęcia położenia, ilości itp. Znaki o złożonym znaczeniu (kai-i-moji) składają się z dwóch znaków w jednym. Np. chiński znak hao - kochać przedstawia piktograf kobiety i dziecka. Keisei-moji (znaki forma-dzwięk) złożone są z dwóch części: z jednej oznaczającej wymowę i z drugiej określającej znaczenie. Np. słowo chan - wojna opisane jest przez znak złożony z fragmentu oznaczającego wymowę i piktografu „włócznia”. Znaki „kashaku” użyto do słów o podobnej wymowie, ale zupełnie innym znaczeniu. Np. słowo lai - przybywać ma wymowę lai i jest opisane piktografem lai oznaczającym rzeczy. Wreszcie znaki „tenchu”, które używane są do słów o zbliżonym znaczeniu. Na przykład znak określający słowo e - zło, w procesie rozwoju znaczenia, użyty był do słowa wu - nienawidzić.

Z trzech elementów w kaligrafii, które zawierają chińskie znaki: forma, wymowa i znaczenie, najważniejszym wydaje się forma ze względu na duży potencjał wariantów graficznych.

Pierwsze archaiczne znaki pisma w Chinach na kościach do wróżenia i na szylkrecie z czasów dynastii Yin (1500-1100 r. p.n.e.) i napisy na naczyniach z brązu z okresu Chou (1100-221 r. p.n.e.) trudno byłoby zaliczyć do kaligrafii. To jednak początków kaligrafii można dopatrywać się już w okresie Walczących Królestw (403-221 r. p.n.e.). W tym czasie były w użyciu dwa style pisma: KOBUN (starożytne pismo), które było używane w tzw. Sześciu Krainach (Ch'i, Ch'u, Yen, Wei, Han i Chao) oraz DAITEN (wielkie znaki) używane w kraju Ch'in. Później pojawiło się pismo SHOTEN (małe znaki) wprowadzone przez Li Su (210 r. p.n.e.) - Pierwszego Ministra tak zwanego Pierwszego Cesarza Shih Huang Ti. Wtedy również ukształtowały się inne pisma standardowe.

Na przykład styl KOREI (stare REISHO) powstał w wyniku uproszczenia małych znaków przez Ch'eng Mo z Kraju Ch'in dla ułatwienia pracy w czasie podróży służbowych. Styl HAPPUN (tzw. KANREI lub HANREISHO) to piękna odmiana stylu KOREI utworzona w czasie panowania dynastii Han (206 r. p.n.e.-220 r. n.e.). Inne przykłady, to pismo KOKUFU do specjalnych zastosowań, pismo wężowe CHUSHO do napisów na chorągwiach, czy SHUSHO do napisów na broni. Podstawowymi stylami kaligrafii o największym znaczeniu, które powstały przed końcem IV wieku były style:

- TENSHO - styl znakowy, pieczątkowy, najstarszy, zawiera style wielkich i małych znaków

- REISHO - styl skrybów, do przepisywania

- KAISHO - styl blokowy, standardowy

- GYOSHO - styl półpochyły

- SOSHO - styl pochyły, tzw. pismo trawiaste

Styl SOSHO (so - trawa, sho - pismo; sosho - szorstki szkic, rysunek, pismo trawiaste), który zaczął funkcjonować w okresie dynastii Han (206 r. p.n.e. - 8 r. n.e.) ma kilka odmian. Na przykład napisy na listwach drewnianych z okresu Han dowodzą, że był używany styl pisma SOSHO, nazywany KOSO (stara trawa). Ina forma SOSHO jest SHOSO, który rozwinął się z KOSO. KOSO wyróżnia się mocno pofalowanymi liniami. Tą cechę określa się jako HATAKU - falowanie przybrzeżnych fal. Tutaj linie szerokie na brzegach odbijają się gwałtownie na prawo, ku górze. Później SOSHO ewoluowało do odrębnego „luźnego” stylu DOKUSOTAI i „powiązanego” stylu REMMENTAI (obydwa ok. 400 r. n.e.) oraz pokrewnego KYOSOTAI – „dzika trawa” (okres dynastii T'ang - 618-907 r. n.e.).

Podstawowy styl GYOSHO (półkursywa) był używany podczas okresu dynastii Han i sądzi się, że był utworzony przez Liu Te Sheng'a w późnym okresie Han (25-220 r. n.e.). Styl GYOSHO jest uproszczeniem stylu REISHO i wygląda na to, że był oddzielnym stylem funkcjonującym w czasie przejścia z późnego okresu Han do dynastii Wei. Typowe przykłady stylu GYOSHO można zobaczyć w zbiorze kaligrafii Ta T'ang San Tsang Sheng Chiao Hsu autorstwa Wang Hsi Chih z Kraju Ch'in. Wang Hsi Chih żył prawdopodobnie w latach 321-379 i chociaż jego kariera nie była zbyt udana, to jednak miał niezrównaną reputacje jako kaligraf. Używał kaligrafii we wszystkich stylach, ale szczególne znane są jego style pisma KAISHO i SOSHO. Jego syn Wang Hsien Chih (344-388) też wniósł duży wkład do kaligrafii. Obydwaj znani sa jako „Dwóch Wang”.

O stylu kaligrafii blokowej KAISHO (styl, który powstać z uproszczenia stylu KANREI) świadczą napisy na kamieniach datowane w epoce Trzech Królestw (220-265) i w epoce Zachodniej Dynastii Chin (265-317). Elementy stylu KANREI można dostrzec w napisach na niedawno odkrytych grobowcach z czasów Wschodniej Dynastii Chin (317-420), Liu Sung (420-479) i Ch'i (479-502).

W piątym i szóstym wieku pojawił się nowy styl kaligrafii ZATTAISHO (pismo ornamentalne). Kaligrafia ZATTAISHO zawiera odmiany form TENSHO i REISHO. Przykłady ZATTAISHO można zobaczyć na składanych parawanach. Kaligrafia wykonana była zarówno w czarnym tuszu, jak i w kolorowym i użyta była w dekoracyjnych celach. W dziele Wen Tzu Chih autorstwa Wang'a Yin z Liu Sung i w Chuan Li Wen T'i autorstwa Hsiao Tzu Liang'a z Ch'i można znaleźć kilkadziesiąt odmian stylu ZATTAISHO. Style ornamentalne kaligrafii były w użyciu aż do okresu panowania dynastii Tang, jednak zaczęły wychodzić z użycia przed okresem Sung (960-1126).

Japońskie style kaligrafii rozwijały się równolegle z podstawowymi stylami chińskimi. Obok pięciu podstawowych stylów Japończycy rozwinęli pismo KANA - znaki, które określały dźwięki w przeciwieństwie do znaków ideograficznych. Rozwinęły się trzy odmiany pisma KANA: MAN'YOGANA, KATAKANA i HIRAGANA. MAN'YOGANA, to wybrane kanji użyte fonetycznie dla przedstawienia sylab języka japońskiego. Metoda ta była wielokrotnie użyta w zbiorze poetyckim „Man'yoshu” z ósmego wieku. W czasach, kiedy pisano ten zbiór, Japończycy nie mieli własnego systemu pisania i dlatego niektóre japońskie poematy napisane są raz za pomocą znaków chińskich użytych fonetycznie, a innym razem ideograficznie. Obok stylu pisma MAN'YOGANA w procesie zdecydowanych uproszczeń rozwinęły się dwa alfabety sylabiczne: HIRAGANA i KATAKANA. Na początku KATAKANA była używana w połączeniu z kanji do zaznaczenia końcówek czasownikow, podczas gdy HIRAGANA była używana niezależnie. Obecnie to HIRAGANA przede wszystkim jest używana w połączeniu z kanji, podczas gdy KATAKANA stosuje się zasadniczo do takich celów, jak uwydatnienie (emfaza), w telegramach czy w słowach obcego pochodzenia. Współcześnie stylu MAN'YOGANA używa się wyłącznie w kaligrafii.

Rozwój KANA w Japonii odbywał się trzema drogami (OTOKODE, SOKANA i ONNADE). Pismo blokowe KAISHO i półpochyłe GYOSHO, używane fonetycznie, było domeną mężczyzn (pismo męskie - OTOKODE). Pismo „trawiaste” SOSHO, używane fonetycznie, to tzw. SOKANA. HIRAGANA, to tzw. pismo damskie (ONNADE). HIRAGANA rozwinęła się w wyniku dość znacznych uproszczeń i rafinacji stylu SOSHO. Sylabariusz KATAKANA powstał ze znaków diakrytycznych używanych przez mężczyzn jako pomoc w czytaniu chińskich tekstów. Ciekawym zastosowaniem HIRAGANY, korespondującym ze stylem ZATTAISHO, jest użycie jej jako element zdobniczy. Używano jej do napisów na szyldach, tabliczkach z nazwami budynków, bram, stawów itd.

Uta-e (wiersze-obrazy) - typ malarstwa krajobrazów, to przykład zastosowania japońskich znaków ozdobnych. Ten typ malarstwa zawiera zwykle sceny przedstawiające brzegi rzeki albo jeziora z trzcinami. Pośród trzcin ukryte są napisy, albo też teksty są tak napisane, że wyglądają jak trzciny. Czasami znaki kaligrafii napisane były tak, że wyglądały jak płynąca woda, ptaki wodne, ławice piasku, skały itd.

Obok dużej ilości kaligrafii HIRAGANA sama w sobie jest piękna i charakterystyczna tylko dla kaligrafii japońskiej. Natomiast styl „trawiasty” SOSHO chyba najlepiej pokazuje jej naturę.

Chinskie pismo ideograficzne zawiera około 50000 znaków. Jednak współcześnie w Japonii używa się tylko od 3000 do 4000 znaków. W 1946 roku Rząd Japonii ustalił listę obowiązkowych 1850 znaków (TOYOKANJI) na powszedni użytek. Listę tą uzupełniono później o 28 znaków zalecanych do prasy oraz o 92 znaki do pisania imion i nazwisk. Równocześnie obok znaków kanji funkcjonuje 46 znaków hiragany i 46 znaków katakany.