Sztuka Japonii - Wstęp

Data publikacji: 2003

Sztuka Japonii - Wstęp

Praca zbiorowa¹⁾

Towarzystwo Polsko-Japońskie, Oddział Wielkopolski¹⁾

Japońska sztuka, jako podstawę swojego rozwoju przyjęła wiarę w doskonałość ładu świata, chęć podporządkowania naturze, kult przyrody oraz silne poczucie tradycji, bardziej cenionej aniżeli wszelkie nowatorstwo. Sztuka japońska do połowy II w. p.n.e. Początki sztuki japońskiej sięgają neolitu, ponieważ zachowały się szczątki osad z VIII tys. p.n.e. z ceramiką lepioną (bez koła), dekorowaną ornamentem odciskanym ze słomianego powrósła. W następnych okresach ornament ten zastąpiono detalami nalepianymi z glinianych wałeczków tworzących motywy geometryczne i zoomorficzne. Naczyniom towarzyszyły figurki gliniane związane z kultem płodności oraz idole mające chronić zasiewy. Ceramika toczona na kole pojawiła się w połowie II w. p.n.e. Jest to okres kultury Jajoi, którego najbardziej efektownymi śladami materialnymi są rytualne zwierciadła z brązu oraz masywne dzwony osiągające wysokość 1,5 m. Wpływ kultury chińskiej W pierwszych wiekach naszej ery powstał typ osady z chatami ustawianymi na palach oraz świątynie w kształcie spichrzów na ziarno. Najstarsze sanktuarium to świątynia w Ise. W okresie od III do VI w. w związku z kultem przodków pojawiły się kurhany (korfun) z kryptami mieszczącymi sarkofag władcy, tworzące pokaźne pagórki. Znaleziono ich ok. 10 tys. Najstarszy z nich - kurhan cesarza Nintoku - ma wysokość 33, a długość 475 m. Kurhany zanikły w VII w. w związku z wpływami chińskimi (Chińska sztuka) sięgającą VI w., wprowadzeniem buddyzmu i tradycją kremacji zwłok. Asymilacja form chińskich ok. 250 lat w okresach Asuka (552-645), Hakuho i Nara (645-794) i towarzyszyło jej kształtowanie się narodowych cech sztuki japońskiej. W okresie Asuka rozwinęła się drewniana architektura szkieletowa, a szerokość budynków była uzależniona od osiągalnej długości belek. W odróżnieniu od budownictwa chińskiego, realizacje japońskie są mniej monumentalne i posiadają delikatną dekorację, zaś w przeciwieństwie do Europy dominuje system otwarty na otoczenie i brak sklepień. Architektura ta zachowuje ludzką skalę i eksponuje zaufanie do specyfiki materiału. Największe znaczenie dla rozwoju świątyń buddyjskich ma duży zespół klasztorny Horiudżi z VII w., odbudowany w VIII w., założony na osi północ-południe, w jego skład wchodzi Złota Hala (kondo) z posągiem Buddy, pagoda otoczona jakby krużgankowym ogrodzeniem, biblioteka i czytelnia. Złota Hala wsparta na słupach jest prototypem świątyni japońskiej, pagoda o 5 dachach zawiera relikwie pod 30 - metrowym pniem cyprysu zwieńczonym masztem z brązu. Ten typ pagody utrwalił się w ciągu następnych stuleci. W ołtarzu Horiudżi znajduje się też najstarsze dzieło rzeźby japońskiej - buddyjska trójca, tj. Budda z dwoma bóstwami opiekuńczymi. Okresy: Hakuho i Nara (645-794) charakteryzują się wzmożonym wpływem Chin na wszystkie dziedziny życia. Nowa stolica - Nara jest wzorowana na ówczesnej stolicy Chin Czang-an, reprezentuje plan regularnej szachownicy z szeroką (80 m) drogą na osi, licznymi pałacami, świątyniami klasztornymi. M.in. zachowany częściowo klasztor Tosiodaidzi mieszczący najstarszą rzeźbę portretową w sztuce japońskiej, przedstawiającą Mnicha Gandzina, wykonaną w przejętej z Chin technice suchej laki (kansitsu). W Nara znajdują się cenne freski z VII/VIII w., dokumentujące silny wpływ chińskiej dynastii Tang, stanowiąc typowy import buddyjski. Sztuka japońska od 2. połowy VIII do XII w. Sztuka Japonii zrywa ścisłe związki z Chinami w 2. połowie VIII w., kiedy następuje okres Heian (794-1185) - oznaczający duży rozkwit kulturalny i gospodarczy. Wykształciła się wówczas kultura dworska związana z dominacją rodziny Fudżiama. Architektura świątyń wraca do systemu budowli nad ziemią na palach, usytuowanych poza miastami i wtopionych w zalesiony górzysty pejzaż wysp japońskich, np. Kondo i pagoda świątyni Muraddi koło Nara. Na wyposażenie świątyń wpływa nowe zjawisko religijne - poszerzenie buddyzmu o sekty tendai i singon. Stąd w świątyniach buddyjskich sanktuaria sintoistyczne z figurami bóstw buddyjskich oraz rozpowszechnianie mandary - magicznego diagramu buddyjskiej kosmogonii, służącej koncentracji podczas ćwiczeń medytacji. Rozwinęło się malarstwo towarzyszące wybitnym tekstom literackim - np. ilustracje do powieści o Gendzim z poczatku XI w., ilustrowane w wydaniach z 1120 umieszczonych na poziomych zwojach e-makimono. Zwoje pionowe rozwijane w całości to kakemono. Dominowały 2 style malarstwa: 1) tsukuri-e (kontur wypełniony plamami koloru lub złotą względnie srebrną folią), 2) sira-e (biało-czarne rysunki tuszem). Mistrzowie malarstwa tuszowego byli również mistrzami rozwijającej się w IX-X w. kaligrafii. W architekturze tego okresu styl pawilonu sypialnego (sinden-dzukuri), budowanego nad ziemią na palach, usytuowanego centralnie wobec otaczających go i połączonych galeriami pawilonów bocznych przeznaczonych dla rodziny i dla służby. Od strony północnej zakładano ogród z pagórkami, strumieniami, mostkami, jeziorkami, będący miniaturą świata. W okresie amidyzmu - wiary w Buddę-Amidę - rezydencja otrzymywała kaplicę ze złoconą figurą Amidy stanowiącą jednocześnie mauzoleum rodziny. Sztuka okresu od XII do XVI w. Okresy Kakamura (1185-1333) i Muromaci (1333-1573) ze stolicą w Kakamura i urzędującym shogunem (cesarz pozbawiony władzy pozostawał w Heian) charakteryzuje tradycjonalizm w architekturze, nawiązywanie do okresu Nara. W malarstwie powstają pierwsze wizerunki osób świeckich, rysunek Minamoto Joritomo autorstwa Fudżiwary (1142-1205). W okresie Kakamura szczególną popularność zdobyły malowane zwoje e-makimono tworzące cykle narracyjne i coraz mniej związane z tekstem, np. Dzieje wielkiego radcy Bana, powstają też opowiadania obrazkowe o dziejach sekt. Rozwój ilościowy malarstwa jest równoznaczny z obniżeniem jego poziomu artystycznego, z wyjątkiem obrazów kultowych, pejzaży z widokami skał, drzew, wodospadów. W okresie Muromaci rozwinęło się monochromatyczne (monochromatyzm) malarstwo tuszowe cechujące się spontanicznością i rozległą skalą odcieni od szarości do czerni. Istotnym elementem obrazu jest pustka oddająca przestrzeń z wynurzającymi się zarysami gór. To niedoścignione malarstwo nosi nazwę sumi-e. Przeciwieństwem tych kreacji niedopowiedzenia i powściągliwości było malarstwo realizowane na dworze shogunów, z których niektórzy sami byli autorami prac. Doszło do powstania szkoły rodu Kano (XV-XVI w.) - malarstwa zawodowego na potrzeby dekoracji ścian licznych rezydencji rycerskich. W okresie Muromaci powstały też pierwowzory obecnej tradycyjnej architektury mieszkalnej obejmującej studio (sioiu) z podłogą pokrytą matami, niszą na posąg Buddy, wewnętrznymi przesuwanymi ścianami oraz oknami oklejonymi matowym papierem, całość otaczała galeria. W zniewalających prostotą klasztorach dzen, miejsce kondo i pagody zajęły dzendo - sala medytacji i hondzio - pawilon opata. Jednocześnie nastąpił rozwój sztuki ogrodowej inicjowanej przez mnichów dzen, wykorzystującej drzewa, mech, kamienie, piasek, wodę i eliminującej wielobarwne kwiaty. Wydawano podręczniki zakładania ogrodów pejzażowych oraz płaskich. W okresie Kakamura stworzono rytuał picia herbaty wymagający m.in. osobnych pomieszczeń i pawilonów. Sztuka od połowy XVI do XVIII w. W okresie Momojama (1573-1603) i Edo (1603-1868), w związku z rozpowszechnieniem broni palnej, nastąpił rozwój siedzib obronnych, pałaców łączących funkcje reprezentacyjne i forteczne, np. Zamek Adzuci w prowincji Omi (1576-1579). Rezydencje te składały się z trzech zamków, z których każdy miał własny system obronny i były lokowane na wysokich platformach kamiennych otoczonych fosą. Architekturę okresu Edo dobrze prezentują dwa przykłady biegunowo różne: bogato dekorowana wieloma technikami (biała laka, relief, brązy, złoto) z poczuciem horror vacui świątynia w Nikko (1617-1636) oraz surowa, tynkowana na biało, podkreślająca konstrukcję, rezygnująca z dekoracji i pokryta korą willa cesarza Katsura pod Kioto (1625-1658). Malarstwo tego okresu rozwijało się m.in. w pielęgnującej tradycje chińskie szkole Kano. Prądy ożywcze wnieśli: Tawaraja Sotatsu (?-1643) ilustrator poezji i wykonawca parawanów oraz Ogata Korin (1658-1716) autor słynnych panneaux. Malarstwo rozszerzyło znacznie krąg odbiorców i zaspokajało potrzeby rodzącej się klasy mieszczańskiej. Ostatnim wielkim mistrzem dekoracji malarskich był Sakai Hoitsu (1761-1828). W dziedzinie rzemiosła artystycznego najbardziej naturalny rozwój miał miejsce w ceramice, której najstarsze ośrodki sięgają XIII w. (np. Seto). Były to początkowo ręcznie modelowane kamionki dekorowane techniką zapożyczoną z Korei - naciekami topiącej się glazury przybierającej abstrakcyjne, przypadkowe formy. W XVI w. rozpoczęto produkcję porcelany naśladującej wyroby chińskie, przodowała wówczas manufaktura w Kutaru. Porcelanę w XVII i XVIII w. zdobiono kobaltem, barwną emalią i złotem. Rozwój jej produkcji był uwarunkowany potrzebami miejscowymi związanymi z ceremonią picia herbaty. Sztuka japońska XIX i XX w. Połowa XIX w. wraz z otwarciem granic przyniosła szerokie wpływy europejskie w wielu dziedzinach. Nowo powstałe szkoły artystyczne zatrudniają wielu cudzoziemców, np. Włochów w wydziałach malarstwa, ponadto Amerykanów, którzy przyczynili się do ustanowienia prawa o ochronie skarbów narodowych sztuki japońskiej, którą na fali europeizacji powszechnie lekceważono. Powstały pierwsze muzea i powrót do największej wartości w historii sztuki japońskiej, jaką stanowi tradycja. Niemniej, doszło do naśladownictw form architektury europejskiej, np. angielskiego gotyku, niemieckiego renesansu i włoskiego baroku oraz pozostałych faz do eklektyzmu włącznie (np. gmachy publiczne w Tokio). W rzeźbie zapanował kult A. Rodina.W malarstwie XIX w. próbowano uprawiać dwa nurty odmienne: tradycyjny o obliczu narodowym, zwany nihonga, oraz europejski pod wpływem impresjonizmu, zwany joga. Dla architektury XX w. duże znaczenie miał przyjazd F.L. Wrighta i A. Raymonda (1890-1976), którzy mieli zbudować w Tokio Imperial Hotel (zburzony w 1916-1920). Raymond zaprojektował Dom towarowy w Sogo w Osace (ukończony w 1932), który zapoczątkował styl międzynarodowy w Japonii. Rozwój architektury nowoczesnej nastąpił również dzięki wpływowi Le Corbusiera, przez którego pracownię przeszli najwybitniejsi twórcy działający po II wojnie: Kunio Makeawa, Junzo Sakakura, Takamosa Yoshisaka. Za najwybitniejszego twórcę architektury XX w. w Japonii uchodzi Kenzo Tange - autor stadionu olimpijskiego w Tokio (1963-1964). Ukiyo-e ("obrazy przemijającego świata"), termin określający szkołę i styl w malarstwie oraz drzeworycie japońskim, rozkwitły w okresie Edo (1603-1868) i trwający do połowy XIX w. Ukiyo-e we wczesnej postaci pojawiło się w latach 20. XVII w. jako obrazy malowane pędzlem i przedstawiające sceny rodzajowe z dzielnic rozrywki, portrety kobiet, aktorów kabuki, drzeworyty zaczęły się pojawiać ok. 1660. Około 1765 powstały pierwsze drzeworyty wielobarwne - nishiki-e, których twórcą był Suzuki Harunobu (1725-1770). Do wczesnych mistrzów ukiyo-e zalicza się m.in.: Hishikawę Moronobu (?-1694), Sugimurę Jiheia (?-1703), artystów szkoły Torii, Okumurę Masanobu (1686-1764) czy Utagawę Toyoharu (1735-1814). Złoty wiek ukiyo-e przypada na okres od końca XVIII w. do połowy XIX w. i wiąże się z nazwiskami: Katsushiki Hokusai (1760-1849), Ando Hiroshige (1797-1858), Utamaro. Tematyka ukiyo-e wzbogaciła się wówczas o wyobrażenia zwierząt oraz pejzaże. Inni sławni artyści ukiyo-e to m.in. Hosoda Eishi (1756-1829) oraz przedstawiciele szkoły Utagawa Utamaro, właściwie Kitagawa Utamaro (1753-1806), jeden z najwybitniejszych przedstawicieli japońskiej sztuki ukiyo-e, znany przede wszystkim z drzeworytów, portretujący kobiety. Twórczość rozpoczął od ilustrowania przewodników teatru kabuki oraz popularnych książek. Do najsłynniejszych prac artysty należą serie drzeworytów z lat 1792-1793: Fujo ninso juppin (Dziesięć typów zachowań kobiecych) i Fujin sogaku juttai (Dziesięć studiów fizjonomii kobiecej).